Reviews

Cyfrol yn edrych ar agweddau amrywiol ar fywyd a gwaith Carwyn James a'i gyfraniad i fywyd cyhoeddus Cymru.

Wedi gwaith ymchwil manwl gan yr awdur bydd dateliadau newydd am ei fywyd fel hyfforddwr rygbi, ei ddiddordebau academaidd a gwleidyddol, a hefyd am ei fywyd yn yr Eidal.

Doedd Carwyn ddim yn cadw'r elfennau gwahanol yma ar wahân, roedd y cyfan yn gymysg oll i gyd yn ei fywyd pob dydd. Er enghraifft, go brin fod erthyglau rygbi mewn unrhyw gyhoeddiad mor frith o gyfeiriadau llenyddol neu gerddorol.

Cofiant cynhwysfawr a fydd hefyd yn cynnwys nifer fawr o luniau na chyhoeddwyd o'r blaen.
*Cyhoeddwr: Y Lolfa*

Mae Carwyn James yn adnabyddus ledled y byd am fod yn un o’r hyfforddwyr mwyaf dyfeisgar, arloesol ac ysbrydoledig a welodd y gamp erioed. Mae’r gyfrol yn cadarnhau’r farn honno’n gryf, wrth gwrs, ond fel sy’n gyffredin i gymaint o bobl athrylithgar a chreadigol yn eu meysydd, mae dwy ochr dra gwahanol i Carwyn James, ac mae cofiant Alun Gibbard yn cyflwyno’r gwahanol agweddau hyn o’i fywyd yn effeithiol iawn.

Fel y byddai rhywun yn ei ddisgwyl mewn cofiant, mae llawer o gyfeirio at deulu a ffrindiau Carwyn, ac mae ei gysylltiad â Chwm Gwendraeth, sef yr ardal lle y cafodd ei fagu, a Rhydlewis yn ne Ceredigion, yn hollbwysig yng ngwneuthuriad y cymeriad cymhleth yma. A bu’r gwreiddiau dwfn yn angor iddo gydol ei oes.

Bu ei gyfnod yn Aberystwyth yn hynod bwysig iddo, ac yn y Coleg ger y Lli y gwnaeth ddechrau ‘darganfod ei hun’. Yno y cryfhawyd ei ddiddordeb mewn llenyddiaeth; yno yr agorwyd ei feddwl i wleidyddiaeth; yno y cafodd gyfle i wneud ffrindiau agos gyda chyfoedion ac yno y seliwyd ei enw fel chwaraewr rygbi o fri, flynyddoedd cyn iddo droi at hyfforddi.

Ond roedd elfennau mwy annisgwyl i’w fywyd hefyd. Er enghraifft, roedd hi’n syndod deall iddo benderfynu ymuno â’r llynges er nad oedd gwir raid iddo. Tra’i fod yn cwblhau ei wasanaeth milwrol, llwyddodd i ddysgu Rwsieg er mwyn cynorthwyo’r gwasanaethau cudd yn y cyfnod ar ôl yr Ail Ryfel Byd. Ond hyd yn oed yn y llynges, byddai rygbi’n cael blaenoriaeth!

Roedd darllen am gyfnod Carwyn yn yr Eidal pan fu’n hyfforddi tîm rygbi Rovigo’n hynod ddiddorol hefyd. Roedd i’w weld yn gymharol hapus yno, ymhell o Gymru. Ond rhoddodd hyn gyfle iddo ymdrwytho yn niwylliant a hanes gwlad arall.

Mae’r berthynas rhwng Carwyn James ac Undeb Rygbi Cymru a’r BBC hefyd yn cael triniaeth fanwl. A bu’r berthynas honno’n un gymhleth hefyd. Dyma’r gŵr arweiniodd dîm rygbi’r Llewod i’w hunig fuddugoliaeth yn erbyn y Crysau Duon, a hynny yn Seland Newydd. Dyma hefyd yr hyfforddwr ysbrydoledig a sicrhaodd fod y Scarlets wedi curo’r cewri o hemisffer y De ar y Strade yn 1973. O ddeall hynny, mi allai rhywun dybio’n ddigon rhesymol y byddai, rywbryd, wedi bod yn ddewiswr neu’n hyfforddwr ein tîm cenedlaethol. Ond doedd ei bersonoliaeth ddim fel pe bai’n ffitio ar y pryd, ac mae’n siŵr y collwyd cyfle euraid i ddefnyddio’r profiad helaeth a’r meddwl craff i’w llawn botensial, fel sy’n cael ei gyfleu yn y cofiant. Mae’r teimlad yna o fethu manteisio ar ei ddoniau yr un mor gryf yn ei berthynas gyda’r BBC a’i yrfa fel darlledwr. Cafodd dipyn mwy o lwyddiant fel colofnydd i rai o’r papurau newydd cenedlaethol poblogaidd.

Mae’r gyfrol yn ein cyfeirio’n ddeheuig at y materion academaidd, gwleidyddol a chelfyddydol hynny oedd o wir ddiddordeb i Carwyn. Down i wybod am ei arwyr yn y meysydd hynny; am y bobl, y llyfrau a’r gwaith celf y byddai’n troi atynt am gysur, am gynhaliaeth ac am ysbrydoliaeth. Mae’n hawdd meddwl mai dim ond dyn rygbi oedd Carwyn James gan fod ei enw’n rhan mor annatod o’r gêm, ond roedd cymaint mwy iddo na hynny. Bu’n athro uchel ei barch yng Ngholeg Llanymddyfri am flynyddoedd, ac roedd yn mwynhau pob elfen o ddiwylliant a thraddodiadau Cymru. Roedd ganddo ddiddordeb byw mewn gwleidyddiaeth hefyd a bu’n sefyll i fod yn gynghorydd dros Blaid Cymru ar un adeg.

Mae’n debyg fod yma ddeunydd newydd amdano a ffotograffau nas gwelwyd o’r blaen, ac mae ôl ymchwilio manwl gan yr awdur yn amlwg. Mae cynnwys y cerddi amdano’n ychwanegu at fwynhad y darllen hefyd.

Ond gyda’i lwyddiant ym myd rygbi y daeth yn ffigwr cenedlaethol amlwg a phoblogaidd iawn yn ystod yr 1970au. Mae’n drist meddwl bod y cyfan wedi dod i ben mor ddisymwth. Ac mae’r ffaith iddo farw tra oedd ar wyliau mewn gwlad dramor yn dwysáu’r tristwch. Darllen fesul pennod ar hap a wnes i, fel mae’n digwydd, a doedd hynny ddim wedi amharu dim ar y mwynhad wrth ddarllen. Cael y cyfle i ddod i adnabod y dyn preifat oedd yn gorfod dygymod gyda chymhlethdodau fel ei rywioldeb a’i alcoholiaeth oedd fwyaf dadlennol. Ei adnabod yn well, ie, ond yn bendant nid yn llwyr, oherwydd mae cymaint o gwestiynau o hyd heb eu hateb.
*Hefin Jones @ www.gwales.com*