Reviews

Dyma gofiant cyflawn sy’n llawn deunydd newydd am fywyd y Cymro Cymraeg a ddylanwadodd gymaint ar fywyd yr ugeinfed ganrif – llyfr fydd yn dangos bod ei Gymreictod yn greiddiol i’w waith a’i fydolwg.

Ceir deunydd newydd, dadlennol gan y newyddiadurwr Ioan Roberts a ddaeth i nabod Philip a chael sawl cyfweliad ag e cyn ei farwolaeth.

“He was the greatest photographer and one of the finest journalists of my lifetime, and a humanitarian to match. His photographs of ordinary people, from his beloved Wales to Vietnam and the shadows of Cambodia, make you realise who the true heroes are. He was one of them.”
John Pilger
*Cyhoeddwr: Y Lolfa*

Roedd Philip Jones Griffiths wedi dweud fwy nag unwaith nad ffotograffydd rhyfel oedd o. Ac roedd yn iawn. Roedd yn llawer mwy na hynny. Mae ei luniau’n dal yr holl densiynau sy’n gallu arwain at ryfel, a’r tristwch a’r cymhlethdod sy’n dilyn. Pobl sydd yn y ffotograffau, nid arfau; gwrthdaro dwfn, nid ymladd arwynebol. Dim ond ffocws oedd rhyfeloedd.

Pan dynnodd Philip Jones Griffiths lun o danc, roedd yna gyd-destun – bachgen yn Grenada yn chwarae pêl-droed yn union o dan faril anferth y gwn. Pan ddangosodd o lond cwch o filwyr Americanaidd yn glanio ar draeth, roedd yna dair merch leol yn torheulo ym mlaen y llun.

Sawl tro, mae yna un wyneb clir ynghanol tyrfa neu goedwig o blanhigion; mae tai a phobl werinol y Dwyrain yng nghysgod sloganau llachar cyfalafol y byd gorllewinol; yng Ngogledd Iwerddon, mae milwyr bygythiol ochr yn ochr â phobl a phlant sy’n byw eu bywydau bob dydd.

Yn Rhuddlan y dechreuodd y cyfan. Fwy nag unwaith mi soniodd am y pentre oedd wedi ei ddal mewn tanchwa ddiwylliannol, a chymdeithas Gymraeg ei blentyndod yn cael ei boddi gan lif o bobl o lannau Mersi. Dyna’r math o wrthdaro oedd yn sylfaen i’w holl waith wedyn. Rhyfel diwylliannol, economaidd a moesol sy’n rhoi ffurf i’w waith.

Ymhlith y detholiad o luniau yn y gyfrol yma, mae rhai o’r enghreifftiau enwoca: wyneb mam yn edrych i fyw’r lens a wynebau dilygaid ei dwy ferch o boptu iddi; gwraig arall a’i hwyneb wedi ei losgi’n ulw gan napalm ochr yn ochr â wyneb perffaith y ferch amddifad yr oedd wedi’i mabwysiadu.

Canlyniadau Rhyfel Fietnam oedd y rheiny, wrth gwrs, y rhyfel a roddodd gyfeiriad clir i yrfa’r cyw-fferyllydd a ddaeth yn Llywydd ar Magnum, asiantaeth ffotograffiaeth enwoca’r byd, ac a helpodd newid agwedd ei genhedlaeth at ryfel.

Mae’r gyfrol deyrnged yma’n gyflwyniad da iawn i’r dyn a’i waith ac, yn addas, y rhannau mwya gwreiddiol ydi’r sgyrsiau efo pobl oedd yn nabod y Philip ifanc ac sy’n gosod y crwydrwr a’r anturiwr yn ei gymdogaeth.

Mae yna luniau da wedi’u dethol a dyfyniadau a sylwadau – gan Philip Jones Griffiths a’i edmygwyr – yn rhoi dwyster i’r dweud. Mae’r sgrifennu’n glir ac effeithiol – mae Ioan Roberts yn gallu gwneud i fanylyn fynegi llawer ac yn amseru pryd i bwyso’r botwm.

Hunangofiant oedd y gobaith gwreiddiol, a fyddai neb yn gallu crynhoi ei fywyd fel Philip Jones Griffith ei hun, efo’i graffter a’i ffraethineb. Camp a chymwynas y gyfrol yma fydd gyrru pobl at luniau a sylwebethau pwerus y bachgen o Sir y Fflint.
*Dylan Iorwerth @ www.gwales.com*